Lif Karışımlarının Boyanması

Lif Karışımlarının Boyanmasındaki Genel Esaslar 

Elyaf Karışımının Amacı: Yapısında özellikle elyaf ve filamentler bakımından birbirine benzemeyen bileşenler bulunan ipliklere karışım veya kombine iplik denir. İki veya daha fazla elyafı bir araya getirerek karışım iplik elde edilir. Karışım, iplik üretimi ve yüzey oluşumundan bu yana yapılmaktadır. Karışım ile iyileştirilen kalite ve düşürülen maliyet yanında başka yararlar da kazanılır. Eski iplikçiler, iplikçinin sanatı karışımda gizlidir diyerek karışımın önemini güzel bir şekilde vurgulamışlardır. Günümüzde lif karışımı bilim ve sanatın bileşimi olarak düşünülmektedir. 

Sentetik liflerde lif üretimi sırasında karışım yapmak mümkündür. İplik fabrikalarında kullanılan ham maddeler özellikleri bakımından homojen bir nitelik taşımazlar. Doğal lifler için aynı bölgeden veya aynı hayvandan alınıyorsa bile liflerin incelikleri, uzunlukları, mukavemetleri, elastikiyetleri, rengi gibi temel lif özellikleri farklı ve önemli değişiklikler gösterebilir. Bu durum doğal lifler için farklı yetişme koşullarından kaynaklanmaktadır. Örneğin, kısa/uzun lif boyları, yüksek/düşük kaliteli, dıştan uygulanan etkilere karşı dirençli/dirençsiz, temiz/kirli doğal lifler bulunabilir. Sentetik liflerde, lifler içindeki farklılıklar ise üretim koşullarından kaynaklanabilir. Kimyasal lifler temelde endüstriyel olarak kontrollü bir dizi işlem sürecinden geçtikten sonra elde edilmelerine rağmen üretim partileri arasında az çok farklılıklar bulunabilmektedir. İncelik ve uzunluk bakımından oldukça düzgün olmalarına rağmen sentetik liflerde kıvrım farklılıkları, ton farklılıkları ve fiziksel özelliklerinde çok az da olsa sapmalar olabilmektedir. Bu sapmaları dengeleyebilmek amacıyla karışım işlemi gereklidir. Lif karışımları aşağıdaki amaçlara ulaşmak için yapılmaktadır. Karışım ile mümkün olduğunca düzgün dağılımlı bir hammadde elde edilir. Mevsim, klima ve bakım koşullarından ötürü ham madde üzerindeki muhtemel değişiklikleri ve teknik olarak üretim hatalarından kaynaklanan sapmaları homojenize ederek her noktası aynı özelliği gösteren bir ürün elde edilir. İplik içinde liflerin homojen dağılması iplikte düzgün çalışmayı güvence altına almakta, aynı zamanda mukavemet yönünden karıştırılan liflerden uygun şekilde yararlanılması sağlanmaktadır. Elyaf kesitinde sağlanacak homojenlik, ipliğin daha düzgün olmasını, kumaşlarda daha iyi bir kumaş yapısını sağlayacaktır. Farklı kaynaklardan gelen hammaddelerin iplik içinde homojen dağılımı sonucu üretilen ürünün kalitesi yükseltilir. Karışım yapılacak liflerin iyi özelliklerinden yararlanılır. (Örneğin, polyester/pamuk karışımında polyesterin sağlamlık ve kolay bakım özelliklerinden yararlanılır) 

Uygun lif inceliği ve uzunluğu seçilerek tuşe, parlaklık, renk vs. etki edebilir. Pahalı olan doğal liflerin bir kısmı yerine ucuz olan yapay lifler kullanılabilir. (Örneğin, yün/pamuk yerine yün/viskon) Kullanım yerine ve amacına uygun olarak düzgün satıhlı, parlak veya mat lifler veya lif karışımları kullanılır. Farklı özelliklerdeki lif çeşitleri veya tipleri kullanılmakla modaya uygun efektler kazanılır. İpliklerde fizyolojik özellikleri daha iyi hâle getirmek amacıyla karışım yapılır. Örneğin; ısı yalıtımı, tutum özellikleri, nem çekme özellikleri gibi. İplikte, iplikten elde edilen kumaşta ve son mamulde bakım özelliklerinin düzeltilmesi amacıyla karışım yapılır. Tekstil mamullerinde yıkama, kurutma, ütüleme gibi özellikler iyileştirilir. Yapay lifler henüz yokken doğal liflerle, istenilen özelliklere göre düşünülen kombinasyonlarla en uygun bir konum saptanmış ve çalışılmıştır. Örneğin, % 50 koyun yünü ile karaca, geyik lifi karıştırılarak sadece kullanım değeri yükseltilmekle kalınmayıp av ile kazanılan bu lifler de değerlendirilmiştir. Yapay liflerdeki gelişmeler ışığında karışım tekstillerine yeni özellikler kazandırmak mümkün olmuştur. Karışımda yapay lif kullanımının yararları maliyeti düşürmenin yanı sıra daha düşük yüzey ağırlığı, daha kolay bakım (yıka-giy) imkânı, mamuller için çok kolay dikim olmuştur. Ürün için fiyat etiketi önemli olduğundan pahalı olan doğal liflerin bir kısmı yerine ucuz yapay liflerin kullanımı düşünülmekteydi. Ancak genelde kullanım değeri ağır basmaktadır. Doğal liflerle, yapay liflerin karışımı daha çok kullanım değerini yükseltmek amacıyla yapılmaktadır. Kullanım rahatlığı ve sağlığa uygunluk açısından karışımın özel bir yeri vardır. Üretim işlemleri boyunca ham maddenin makinedeki davranışını iyileştirme de bazı avantajlar getirilebilir. Örneğin, lif uzunluğu kısa olan (stapel) bir materyalin işlenmesinde bir miktar uzun lif karıştırıldığında bu lifler taşıyıcı lif görevi yaparak randıman ve kalitenin yükseltilmesinde önemli katkılarda bulunabilir. 

Liflerin Farklı Boya Alma Özellikleri Sayesinde Değişik Boyama Efektleri Elde Edilir. 

Lif karışımlarını kullanmanın bir diğer nedeni de modadır. Üçlü veya daha çoklu karışımlarla çalışılarak özel efekt iplikleri yapılır. Karışım komponentleri farklı incelik ve renklerde seçilerek bu etki arttırılabilir. Uygun karışımın amacı ise liflerin avantajlı özelliklerini bir araya getirmek, bir diğeri ile birleştirmek ve bir diğerinin istenmeyen özelliklerini kapatmak veya azaltmak olduğuna göre, en uygun karışım ortaya çıkmaktadır. Değişik karışım oranlarında üretilen aynı tip ürünün özellikleri de değişiklik arz eder. En uygun karışımın hangi lifler arasında ve hangi oranlarda olduğunu saptayabilmek için her şeyden önce üründen beklenen özelliklerin bilinmesi gerekir. Bilinenden yola çıkılarak uygun lif seçimi yapılır. Hangi lifin hangi liflerle ve ne kadar oranda karıştırılması gerektiği hesaplanır. Tüm bunlar yapıldıktan sonra üretimin teknolojik açıdan yapılabilirliği araştırılır. Çeşitli lif karışımlarından üretilmiş bir iplikte, bu ipliği meydana getiren lif bileşenlerinin ipliğin içinde düzgün bir dağılım göstermesi istenir. Öngörülen lif bileşenlerinin ipliğin her bölümünde aynı dağılımı gösterebilmesi için lif komponentlerinin çok iyi bir şekilde karışmış olması gerekir. Karışımı oluşturan lif komponentlerinin fiziksel özellikleri (incelik, uzunluk, özgül ağırlık vs.) ne kadar farklıysa bu komponentlerden düzgün dağılımlı karışım elde etmek o kadar zor olur. Ancak özel amaçlı efekt karışımlarında farklı özellikteki komponentler bilinçli olarak karıştırılmaktadır. Bitmiş ürün için en iyi kaliteyi elde edebilmek amacıyla göz önünde bulundurulması gereken başlıca lif özellikler şunlardır: elastikiyet, kıvrımlılık, kopma mukavemeti, düzgünsüzlük, dış yüzey yapısı, nem alma durumu gibi belirtilen nedenler dolayısıyla değerli liflerden uygun fiyatta (ekonomik) üretim yapmak imkânsızdır. Ancak fiyatı dengeleyebilmek için değerli liflerle daha az değerli lifleri karıştırmak suretiyle en uygun karışım elde edilir. Bunun için de ön hesaplama ve karışım kontrolleri gereklidir. Optimal karışımda, bir ürünü karışıma en uygun hâle getirmede etken olan faktörler saptanır ve bunların kötü-yeterli-iyi şeklinde değişik karışım oranlarında tanımlar yapılarak üründe aranan etken faktörleri kapsayan bölge saptanır ve asıl üretime geçilir. 

Lif Karışımlarının Genel Özellikleri 

Karışım lif üretimi sadece doğal liflerle sentetik liflerin karıştırılmasıyla oluşturulmamaktadır. Doğal/doğal lif, sentetik/sentetik lif, rejenere selüloz/selüloz lifler ve benzerlerinin karışımı da yapılmaktadır. Lif karışımları ikili karışım olabileceği gibi üçlü karışımlar da olabilmektedir. Lif karışımları ile bazı avantajlar sağlanır. Bu da karışım liflerin genel özelliklerini belirler. Bunlar; yüksek kopma dayanımı, iyi sürtünme dayanımı, kolay yıkanabilirlik, buruşmazlık özelliği, boyutsal sabitlilik ve çabuk kuruma vb özelliklerdir. 

Lif (İkili ve Üçlü) Karışımlar 

Karışım liflerden üretilen kumaşlarda özellikleri bakımından hangi lif daha fazla kullanılmışsa kumaş o lifin özelliklerini daha fazla taşımaktadır. Örneğin, % 67 pamuk ve % 33 polyester karışım oranı olan kumaş ile; % 67 polyester ve % 33 pamuk karışım oranı olan iki farklı kumaş aynı özellikleri göstermemektedir. Her iki kumaşta sıvı emer, ancak % 67 pamuk olan kumaş % 33 pamuk olan kumaş nazaran daha fazla emecektir. Bu da pamuk oranının diğer kumaşa göre daha fazla olmasından kaynaklanmaktadır. Yine aynı kumaşlar için mukavemetliklerini karşılaştıracak olursak polyester oranı fazla olan kumaş diğerine göre daha sağlam olacaktır. Tekstil liflerinin karışımları; doğal/doğal lifler, doğal/kimyasal lifler, doğal/rejenere selüloz lifler, kimyasal/kimyasal lifler, kimyasal/rejenere selüloz lifler olabilmektedir. İplikçilikte yaygın olarak kullanılan lif karışımları şunlardır: 

İkili Lif Karışımları 

Polyesterli karışımlar, PES/Pamuk, PES/Yün, PES/Keten, Akrilik karışımları, Akrilik/Viskon, Akrilik/Keten, Naylon (polyamid) karışımları, Yün/Polyamid, Polyester/Polyamid, Pamuk/Polyamid, Poliakrilonitril/Polyamid, Viskon karışımları, Viskon/Pamuk, Viskon/Yün, Viskon/Polyamid. 

Üçlü Lif Karışımları 

Pamuklu sistemlerde üçlü karışımları şunlardır: PES/Pamuk/Keten, PES/Pamuk/Suni İpek, PES/Akrilik/Viskon (%50/%30/%20), PES/Pamuk/Diğerleri (%55/%25/%20), PES/Viskon/Diğerleri (%85/%10/%5), 
Kamgarn sisteminde üçlü karışımlar, PES/Yün/Keten, PES/Keten/Suni İpek, PES/Yün/Diğerleri (%50/%30/%20), PES/Yün/Angora (%55/%25/%20), PES/Yün/Akrilik (%50/%30/%20), 
Straygarn sisteminde üçlü karışımlar, Yün/Viskon/Polyamid. 

Diğer Karışımlar

Karışımda kullanılan diğer lifler: Tiftik, İpek, Angora Kaşmir, Deve tüyü Keçi kılı, Lama kılları Alpaka, Döküntüler, Yoluk yün karışımları, İplik dolgu materyali. 

Lif Karışımlarının Boyanmasında Elde Edilen Renk Efektleri 

Karışımların boyanmasında dört farklı renk efekti elde etmek mümkündür: karışımların aynı renkte ve renk derinliğinde boyanması (üni boyama), karışımlardan yalnızca birinin boyanması, karışımlardan birinin diğerine oranla daha koyu renge boyanması (ton-in-ton etkisi), karışımlardan birinin farklı renge boyanması (çapraz boyama). 

Boyar Madde Seçimi 

Lif karışımlarından üretilen mamul iplik veya kumaş hâlde olabilmektedir. Bu mamullerin boyanması için kullanılan boyar maddeleri seçerken hassas olunmalıdır. Çünkü karışım ikili veya fazla olmasa da üçlü olabilmektedir. İkili karışımlarda az da olsa aynı boyar madde her iki lifi de boyayabilmektedir. Karışımı oluşturan lifler çoğunlukla bileşenleri bakımından farklılık göstermektedir. Seçeceğimiz boyar maddede şu özelliklerin olması istenebilir: Karışımı boyayan boyar maddeler ile boyama yaparken diğer lifin de hafiften boyanarak kirlenmesi pek istemez. Örneğin, A boyar maddesi ile A lifini; B boyar maddesi ile B lifi boyanacaksa, A boyar maddesi ile boyama yaparken B lifinin kirlenmesi pek istenmez. Aynı şekilde B boyar maddesi ile B lifini boyarken A lifinin de kirlenmesi pek istenmez. Ancak karışımı oluşturan lifler aynı renge boyanacaksa oluşabilecek kirlenme önemsenmeyebilir. Lif karışımlarında boyanmasında kullanılan boyarmaddelerin istenilen özellikleri kumaşa tam olarak aktarılabilmesi için bazı yardımcı maddeler (tekstil yardımcı maddeler) kullanılır. Kullanılan bu yardımcı maddeler karışımı oluşturan diğer liflere zarar vermemelidir. Örneğin, karışım kumaşın boyanmasında kullanılan A boyar madde A lifini çok iyi boyayabilir ve B lifini kirletmeyebilir; ancak A boyar maddesi ile kullanılan yardımcı maddeler B lifine de zarar vermemesi gerekmektedir. Boyama diyagramındaki sıcaklık artışı veya azalması karışımı oluşturan diğer life (boyanmış veya boyanmamış) zarar vermemesine dikkat edilmelidir. Karışım lifi boyayan boyar madde veya boyar maddelerin ekonomik olması boyar madde seçimini etkileyen unsurlardan biridir. Başarılı bir boyama elde etmek için boyar madde seçimi önemli bir faktördür. Hangi reaktif grubu içerirse içersin boyar maddenin çekim, fiksasyon, tuz, flotte oranı, asitten, alkaliden ve diğer boyamaya yardımcı maddelerden etkilenme özellikleri benzer olması hâlinde boyar maddeler birlikte kullanılmalıdır. 

Boyama Yöntemleri 

Karışım lifler emdirme veya çektirme yöntemine göre çalışan boyama makineleri kullanılarak liflerin boyanması sağlanır. Boyama yöntemleri çeşitli olmakla beraber tek banyoda boyama ve çift banyoda boyama diye iki ana yöntemden söz edebiliriz. 

Karışım Liflerin Boyanması 

Karışım lifleri boyayan kişiler, bu işin bir sanat olduğunu her zaman söylerler. Çünkü karışım liflerini boyayabilmek için karışımda bulunan liflerin yapılarını ve birbirlerine karşı gösterdiği etkileri bilmek gerekmektedir. Karışım liflerin boyanmasında tek ya da çift banyo yöntemleri yapılabilir. Tek banyo yönteminde karışımlar aynı banyoda boyanır. Çift banyo yönteminde ise elyaf türlerinden biri önce, diğeri ise yeni bir banyoda birinciden sonra boyanır.